Canlı ve cansız bütün varlıkları, duygu ve düşünceleri karşılayan, varlıkları tanıtmaya yarayan sözcüklere isim denir. İsimler değişik yönlerden incelenir, bunları sırayla görelim.
➽A. İsim (Ad) Türleri
⤁1. Varlıklara Verilişlerine Göre
⧪a. Cins İsim
Aynı türden varlıkların, kavramların ortak adıdır. Buna tür adı da denir. Örneğin; kuş, ağaç, yaprak, hayvan, yol, çiçek... gibi. Cins isimlerde sözcüklerle karşıladığı anlam arasında sıkı bir ilişki vardır. Örneğin; "ağaç" denildiğinde hemen varlık olarak "ağaç" nesnesini zihnimizde canlandırırız.
Bazen tür adları genel bir özellik taşıyacak şekilde kullanılabilir. Örneğin; "bahçedeki ağacın altında uyuyakalmışım" cümlesinde "ağaç" birçok ağaçtan birisini ifade edecek şekilde kullanılmıştır.
⧪b. Özel İsim
Bir tek varlığa, bir tek kavrama verilmiş olan isimlere özel isim denir. Örneğin; Ankara, Atatürk, Ahmet, Allah... gibi. Özel isimler benzeri olmayan, verildikleri varlığa özgü özellikler taşıyan isimlerdir. Kimi kullanım yerleri şunlardır:
- Yer adları: Höyüklü, Yeşilırmak
- Kişi adları: Halit Ziya, Ziya Osman
- Ülke adları: Irak, Amerika
- Kitap, gazete, dergi adları: Nutuk, Varlık, Hürriyet
- Kurum, dernek, okul adları: Türk Tarih Kurumu, Kızılay, Çapa Öğretmen Lisesi
- Dil, din, mezhep adları: Fransızca, İslamiyet, Hanefilik
- Hayvan adları: Boncuk, Pamuk, Karabaş
Şuna dikkat etmek gerekir. Bir isim her zaman cins isim olamayacağı gibi, her zaman da özel isim olamaz.
Örneğin;
"Bahar mevsimlerin içinde en sevdiğimdir." Cümlesindeki altı çizili kelime cins isimken "Bahar güzel bir kızdır." Cümlesinde altı çizili kelime özel isimdir.
⤗2. Varlıkların Sayısına Göre
⧪a. Tekil İsim
Sayı bakımında bir tek varlığı karşılayan isimlerdir. Örneğin; insan, kalem, kitap, köprü gibi.
⧪b. Çoğul İsim
Sayı bakımından birden çok varlığı karşılayan ve isimlere getirilen "-lar, -ler" ekleriyle oluşturulan isimlerdir. Örneğin; insanlar, kalemler, kitaplar, köprüler gibi.
⧪c. Topluluk İsmi
Yapıca tekil olduğu halde anlamca çoğul olan isimlerdir. Örneğin; meclis, halk, ordu, millet gibi.
Topluluk isimleri cümlede kullanılsın, kullanılmasın her zaman yapıca değil de anlamca çokluk bildirir. Bu noktada topluluk isimleriyle tür adlarının birbiriyle karıştırılmaması gerekir. Çünkü cins isimler bazen o türe ait bütün varlıkları karşalayacak şekilde kullanılabilir. Topluluk isimleri çoğul eki asla da topluluk ismi olmaktan çıkmaz. Örneğin; "millet" sözcüğü bir topluluk ismidir. "Milletler" sözcüğü de topluluk ismidir.
⤗3. Varlıkların Oluşlarına Göre
⧪a. Somut İsim
Beş duyu organımızın (göz, kulak, burun, dil, deri) herhangi biriyle algıladığımız varlıklara verilen isimlerdir. Örneğin; köpek, rüzgar, elektrik, sandalye gibi.
⧪b. Soyut İsim
Duyu organlarımızdan herhangi biriyle algılanamayan; ama akıl yoluyla saptanan ve zihnimizde yer alan kavramları gösteren isimlerdir. Duygu ve düşünceler soyut isimlerdendir. Örneğin; saygı, sevgi, cesaret, akıl gibi.
➽B. İsimlerde Küçültme
İsimlere getirilen "-cık(-cik, -cuk, -cük) -cağız, -cek" ekleriyle yapılır. Bu ekler eklendikleri sözcüğe küçültme anlamının yanında sevgi, acıma, azımsama gibi anlamlar da kazandırır.
Örneğin;
"Bir kulübecik bile yeter bana yaşamak için." Cümlesinde altı çizili sözcüğe gelen ek sözcüğe küçültme anlamı katmıştır.
Küçültme eki alan bazı sözcükler küçültme anlamında çıkarak kalıcı isim oluşturmuştur. Örneğin; "gelincikler çok güzeldi" dediğimizde gelincik artık bir bitkinin adıdır.
Hiç yorum yok:
Yorum Gönder